امروزه بسیاری از خانواده‌ها از خشونت و پرخاشگری فرزندان خود شكایت دارند. آن‌ها تمایل دارند كه علت این رفتارها را بدانند و راه‌های پیشگیری و اصلاح رفتار را در این زمینه به كار گیرند. در این نوشتار به تعریف رفتار پرخاشگرانه پرداخته می‌شود، انواع آن بیان می‌گردد و راه‌های مناسب مقابله با پرخاشگری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
تعریف پرخاشگری
پرخاشگری یك نوع رفتاری است كه از خشم و عصبانیت نشئت می‌گیرد. این رفتار را می‌توان به دو گروه تقسیم‌بندی كرد:
– پرخاشگری خصمانه؛ رفتاری است كه به منظور صدمه و آزاررساندن به دیگری یا دیگران ابراز می‌شود؛ و هدف در آن صرفاً آزاررساندن است. برای مثال، كودكی كودك دیگر را می‌زند و یا در مدارس دیده می‌شود كه زنگ‌های تفریح، كودكان در حیاط مدرسه بعضاً به كتك‌كاری می‌پردازند.
– پرخاشگری وسیله‌ای؛ رفتاری است كه فرد به وسیله آن خواستار به‌دست‌آوردن هدفی دیگر است و ابداً قصد حمله به دیگران یا اذیت كردن آن‌ها را ندارد. البته در این میان ممكن است لطمه‌ای نیز به كسی وارد شود. برای مثال، كودكی بزهكار كیف خانمی را می‌رباید تا به این وسیله مورد تشویق و تایید گروه همسالان قرار گیرد.
ممكن است پرخاشگری جنبه انتقام‌گیری نیز داشته باشد. یعنی كودكی كه مورد اذیت و آزار قرار گرفته و نتوانسته خشم خود را ابراز كند، اكنون با پرخاشگری به كاهش اضطراب خود می‌پردازد. در این جا پرخاشگری وسیله‌ای است كه كودك با توسل به آن می‌خواهد به هدف خود یعنی كاهش اضطراب دست یابد.
جهت پرخاشگری ممكن است به یكی از این دو صورت باشد:
الف) پرخاشگری درونی
ب) پرخاشگری بیرونی
چنانچه جهت پرخاشگری به طرف درون باشد، كودك خشم را به درون خود می‌افكند و دچار خشم فروخورده می‌شود. پیامد چنین عملی می‌تواند افسردگی نیز باشد. كودكان افسرده در واقع از دست خودشان عصبانی هستند. خشم درونی عصبانیت و نارضایتی از خود را به وجود می‌آورد.
خشم بیرونی؛ كودك ممكن است خشم خود را به صورت رفتارهایی از قبیل فریادكشیدن، پا به زمین كوبیدن یا پرتاب‌كردن اشیا بروز دهد.
علل خشونت و پرخاشگری در كودكان
1- الگوپذیری كودكان از والدین
یكی از دلایل بسیار مهم پرخاشگری در كودكان یادگیری است. یعنی كودكانی كه الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته‌اند، همانند الگوهای خود رفتار می‌كنند. چنانچه پدر یا مادری خلق‌وخویی عصبانی و پرخاشگر داشته باشند، مسلماً فرزندشان نیز پرخاشگر خواهد شد. این رفتار توسط كودك یاد گرفته می‌شود. از آن جا كه كودكان با والدین همانندسازی می‌كنند، بنابراین بسیاری از رفتارهای پدر و مادر ناخودآگاه توسط فرزندان فراگرفته می‌شود. توضیح این كه فرایند همانندسازی كاملاً ناخودآگاه صورت می‌پذیرد.
نكته دیگر این كه حتماً لازم نیست والدین با خودِ كودك پرخاشگری كرده باشند؛ چنانچه او شاهد رفتارهای خشونت‌بار پدر و مادر با افراد دیگر نیز باشد، این گونه رفتار را فرامی‌گیرد. بنابراین كودكان از طریق مشاهده، رفتارهای والدین را می‌آموزند.
بر این نكته تاكید می‌كنم كه كودكان با چشمان خود می‌آموزند؛ یعنی آن چه را مشاهده می‌كنند، یاد می‌گیرند؛ حتی اگر آن رفتار به طور مستقیم در مورد خود آن‌ها صورت نگیرد.
2- كودكان ناكام پرخاشگر می‌شوند
ناكامی یكی از مسائلی است كه به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی كودك به هدف خود دست نیابد و ناكام شود، یكی از رفتارهایی كه از او سر می‌زند پرخاشگری است.
3- اضطراب و پرخاشگری
كودكان مضطرب نمی‌توانند كودكان آرامی باشند. آن‌ها رفتارهایی پرخاشگرانه از خود بروز می‌دهند؛ البته بلافاصله پشیمان می‌شوند و از والدین خود عذرخواهی می‌كنند. اگر از كودك مضطرب بپرسیم كه چرا پرخاش می‌كنی و عصبانی هستی؛ خواهد گفت نمی‌دانم.؛ یا خواهد گفت دست خودم نیست.
پس چنانچه كودكی بلافاصله بعد از عصبانیت و پرخاشگری پشیمان شد و عذرخواهی كرد، علت پرخاشگری او اضطراب است. برای ازبین‌بردن خشم كودك بایستی اضطراب و نگرانی وی را شناسایی كنیم و در رفع آن بكوشیم.
4- پرخاشگری، نشانه‌ای از تضادهای درونی
گاهی كودكان در دوگانگی و تضادهای درونی قرار می‌گیرند. یا بهتر بگوییم، گاهی بر سر دوراهی‌هایی گیر می‌كنند و نمی‌دانند كدام راه را انتخاب كنند؛ و این حالت آن‌ها را دچار تعارض، اضطراب و خشم می‌كند. برای مثال كودكی كه دوست دارد نزد مادرش در منزل بماند و از طرفی وقتی می‌بیند تمام كودكان به مدرسه می‌روند، همزمان تمایل به مدرسه‌رفتن نیز دارد، دچار دوگانگی می‌شود.
به كودكان خود كمك كنیم كه در دوراهی‌های زندگی، مدتی طولانی قرار نگیرند. آن‌ها بایستی به‌سرعت و بادقت درست‌ترین كار را انجام دهند.
5- پرخاشگری و افسردگی
پرخاشگری و كج‌خلقی در كودكان چنانچه با علامت‌های دیگر همراه باشد، می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی باشد كه در این صورت لازم است شرایط زندگی كودك تمام و كمال مورد بررسی‌قرار گیرد.
6- پرخاشگری؛ بیماری‌ها؛ مصرف دارو
بعضی از بیماری‌ها به مصرف دارو نیاز دارد و ممكن است از عوارض جانبی داروها كج‌خلقی و رفتارهایی باشد كه خشونت را برمی‌انگیزند.
7- خشونت و مدرسه
گاهی كودكان در مدرسه قربانی خشونت می‌شوند؛ و این قربانی‌شدن باعث می‌شود كه خود آن‌ها نیز عامل خشونت شوند. عواملی كه به خشونت در مدرسه می‌انجامند، عبارتند از:
– وقتی كودكی توسط دانش‌آموزان دیگر مورد تمسخر قرار گیرد.
– وقتی كودكی توسط دانش‌آموزان دیگر كتك بخورد و قادر به دفاع از خود نباشد.
– وقتی كودكی همیشه از مشاجرات فرار می‌كند و حتی در مواقعی به گریه متوسل می‌شود.
– وقتی كودكی مرتب اشیا، وسایل و پول خود را گم می‌كند.
– وقتی كودك از لحاظ ظاهری (پارگی لباس و یا نامناسب‌بودن آن) مورد تمسخر قرار می‌گیرد.
-خجالتی‌بودن و سكوت مكرر در كلاس.
-افت تحصیلی، افسردگی و ناراحت‌بودن.
این عوامل كودك را قربانی خشونت دیگران می‌كند و خود كودك نیز عامل خشونت می‌شود و رفتارهای پرخاشگرانه از او سر خواهد زد.
درمان
برای درمان پرخاشگری در كودكان اولین گام این است كه نوع پرخاشگری آن‌ها و علت آن را براساس توضیحاتی كه ارائه شد شناسایی كنیم؛ و پرخاشگری را به صورت موردی برطرف نماییم.
-در مورد كودك پرخاشگری كه الگوپذیری عامل این گونه رفتار او بوده، باید روی الگوی كودك كار كرد و راه‌های دیگری جز پرخاشگری را به آن الگو آموخت.
– اگر پرخاشگری در اثر ناكامی به وجود آمده باشد، بایستی كودك ناكام را در رسیدن به اهداف مطلوب و دوست‌داشتنی كمك كنیم.
– در مواردی كه علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و اضطراب كودك مطلع شویم. به كودكان مضطرب باید فرصت صحبت‌كردن بدهیم تا نگرانی خود را ابراز كنند و تا حد امكان بایستی سعی كنیم در جهت رفع نگرانی‌ای كه آن‌ها را آزرده است، قدم برداریم. ورزش‌كردن برای این كودكان بسیار مؤثر است و باعث تخلیه هیجانی می‌شود.
– در كشمكش‌های درونی بایستی كودك را از حالت دوگانگی خارج ساخت. كمك به كودكان در تصمیم‌گیری، باعث می‌شود كه بیاموزند به حالت‌های دوگانه درونی خود پایان بخشند.
– در پاره‌ای از موارد، كودك افسرده پرخاشگری شدیدی از خود نشان می‌دهد. در این میان لازم است به این نكته پی ببریم كه او چه چیز دوست‌داشتنی‌ای را از دست داده و چگونه می‌شود مورد ازدست‌رفته را برای او جبران كنیم.
– در مورد پرخاشگری، شیطنت و مصرف دارو بایستی حتماً با پزشك متخصص ارتباط داشته باشیم تا كودك از نزدیك مورد معاینه قرار گیرد.
– هنگامی كه كودك قربانی خشونت در مدرسه شده است، بایستی با مسئولان مدرسه صحبت كنیم و لازم است كه ایشان طبق قانون و مقررات خاص با كودكان خشونتگرا برخورد كنند؛ و نیز كودكانی را كه قربانی خشونت شده‌اند براساس رفتارهای خوبشان مورد تشویق و تایید قرار دهند.
– چنانچه نوع پرخاشگری كودك خصمانه است، بایستی كودك را از آزار و اذیت‌كردن دور كنیم تا مجبور نباشد برای تلافی و انتقام، افراد دیگر را اذیت كند؛ و اگر پرخاشگری از نوع وسیله‌ای است، بایستی راه‌های دیگری را جهت مطرح‌كردن كودك برگزینیم تا او ناچار نباشد از روش خشونت برای جلب توجه استفاده كند.
نتیجه‌گیری
به طور كلی خشونت و پرخاشگری بیش‌تر عامل بیرونی دارد و فقط در موارد خاص به علل درونی مربوط می‌شود. والدین در درجه اول، بایستی محرك‌های محیطی را كه باعث تحریك خشم و ایجاد خشونت در فرزندشان می‌شود شناسایی و سپس برای رفع آن به كمك روانشناسان و متخصصان اقدام نمایند.
تهیه کننده: محمد نجاتی نسب، مسئول سایت
تایید کننده: سرکارخانم فاطمه دباغیان، معاونت